“ਇਕ ਦਿਨ ਖੋਖਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਮੈਨੂੰ ਸਰਾਏਨਾਗਾ ਕੋਲ ਮਿਲ ਗਿਆ ...”
(21 ਫਰਬਰੀ 2018)

ਜੇ.ਬੀ.ਟੀ. ਦੀ ਆਰਜ਼ੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਸਮੇਂ ਕਲਰਕ ਵੱਲੋਂ ਮਨਪਸੰਦ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇਣ ਲਈ ‘ਸੌਦਾ’ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੇ ‘ਸੌਦੇ’ ਤੋਂ ਬੇਲਾਗ ਰਹਿੰਦਿਆ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਮਰਜ਼ੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਦਿਓ। ਪਲ ਦੀ ਪਲ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ‘ਵੰਗਲ’ ਨਾਂ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਦੋ ਹੀ ਰਾਹ ਸਨ। ਇੱਕ ਰਾਹ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਘਰੋਂ ਸਾਈਕਲ ਪੰਜ-ਛੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਰਾਏਨਾਗਾ ਜਾ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਬੱਸ ਰਾਹੀਂ ਮੁਕਤਸਰ, ਮੁਕਤਸਰੋਂ ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਵਾਲੀ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਈਕਲ ਰਾਹੀਂ ਵੰਗਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਕੋਈ ਤੀਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਾਈਕਲ ਰਾਹੀਂ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸਮੇਂ ਤੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਲੇਖੇ-ਜੋਖੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੂਜੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਇੰਨੀ ਹੀ ਵਾਟ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਫਿਕਰ ਮਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਖੁੰਜੇ ਵਿੱਚ ਹਾਵੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਕੋਈ ਦੋ ਢਾਈ ਸਾਲ ਦੇ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਲੰਮੇ ਪੈਂਡੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸੰਵਾਦ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਤਖਤੀ ’ਤੇ ਪੱਕੇ ਉੱਕਰੇ ਗਏ।

ਇਕ ਦਿਨ ਖੋਖਰ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਮੈਨੂੰ ਸਰਾਏਨਾਗਾ ਕੋਲ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸਨੇ ਕਹੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਹਰੀਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੱਤਵੀਂ ਤੱਕ ਉਹ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੱਤਵੀਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੇਰਾ ਸੰਪਰਕ ਆਪਣੇ ਜਮਾਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਰੀਵਾਲਾ ਮੰਡੀ ਤੱਕ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਦੱਸਦਾ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਅੱਠਵੀਂ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚਾਲੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬਰੀਵਾਲਾ ਮੰਡੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਚੱਲਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੈਰਾਨੀ ਜਿਹੀ ਹੋਈ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੰਡੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼-ਵਸਤ ਲੈਣ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਏਧਰ ਕਿੱਧਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਕੱਸੀ ’ਤੇ ਕੰਮ ਚਲਦਾ ਏ, ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਵਾਲੀ।”

“ਐਡੀ ਦੂਰ ਗੁਰੂਆ, ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਕੰਮ ਕੋਈ?” ਮੈਂ ਪੇਂਡੂ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਛੱਡਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਇਸ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ, “ਬਾਈ ਜੀ, ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਕੰਮ ਚੱਲਣਾ। ਲਗਾਤਾਰ ਦਿਹਾੜੀ ਚਲਦੀ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਾਲਚ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕੰਮ ਫੜਿਆ। ਗਰੰਟੀ ਤਾਂ ਹੈ ਨਾ। ਦੂਰ ਏ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ, ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਕੰਮ ਮਿਲਦਾ ਏ, ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਢਿੱਡ ਤਾਂ ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ ਮੰਗਦਾ ਏ ਨਾ।”

ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਬਾਜਾ, ਜੰਮੂਆਣਾ, ਸੱਕਾਂਵਾਲੀ ਲੰਘ ਆਏ। ਲੁਬਾਣਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕੋਲੋਂ ਮੈਂ ਵੰਗਲ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੇ ਉਹ ਬਣ ਰਹੀ ਕੱਸੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗਿਆ।

ਸਕੂਲੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਇਤਮੀਨਾਨ ਨਾਲ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਦੀ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਕੰਮ ਮਿਲਣ ਦੀ ਗਰੰਟੀ ਤੇ ਕਿਤੇ ਮੇਰੀ ਉਣਾਨਵੇਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਕੱਚੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀਆਂ ਪਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਕਦੇ ਉਹ ਕਹੀ ਨਾਲ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਦਿਸਦਾ ਤੇ ਕਦੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਪਹਿਲੋਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ।

ਏਦਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਹੋਰ ਸੱਜਣ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਅਠਾਰਾਂ-ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦਾ। ਪਿਚਕੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ। ਵਾਲ ਖੁਸ਼ਕ, ਅਣਵਾਹੇ। ਦੰਦ ਬੇਤਰਤੀਬੇ। ਸਾਈਕਲ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਆ ਕੇ ਨਾਲ ਰਲ਼ਦਿਆਂ ਕੁਝ ਪੰਧ ਚੁੱਪਚਾਪ ਚੱਲਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਥਥਲਾਉਂਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ‘ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਏ? ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ?’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਆਖਿਆ, “ਮੈਂ ਗਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ।”

ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਸੁਣੀਆ ਜਿਹੀਆਂ ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਯਕਦਮ ਉਸ ਦੀ ਐਨੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਉਸ ਵੱਲ ਇਹ ਸੋਚਦਿਆਂ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਕੋਲੋਂ ਇੱਕ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਬੜੀ ਔਖ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਗਾ ਕਿਵੇਂ ਲੈਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ? ਉਸਨੇ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਪੁੱਛਿਆਂ ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, “ਜੀ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਹੱਕ ਪੈਂਦੀ ਏ, ਗਾਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਨਹੀਂ। ਮਾਣਕ ਵਰਗੀ ਆਵਾਜ਼ ਏ ਮੇਰੀ।”

ਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, “ਤੇਰੇ ਟਿੱਲੇ ਤੋਂ ਸੂਰਤ ਦੀਂਹਦੀ ਏ ਹੀਰ ਦੀ।” ਉਸਦੇ ਬੋਲ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਣ ਲੱਗੇ। ਹੇਕ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਧੌਣ ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਉੱਭਰ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਉਹ ਮਸਤ ਹੋ ਹੋ ਕੇ ਗਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਬਿਨਾਂ ਥਥਲਾਉਣ ਤੋਂ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਅਚੰਭੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ‘ਵਾਹ’ ਕਹਿਣ ‘ਤੇ ਹੀ ਉਹ ਅਗਲਾ ਗੀਤ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ ਦੇ ਅਖਾੜਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਰੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਗਾ ਕੇ ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਬਰੀਵਾਲਾ ਮੰਡੀ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਨਿੱਖੜ ਗਏ। ‘ਰੁਲ ਰਹੇ ਹੀਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ?’ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਜ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਅੱਤ ਦੀ ਹੁੰਮਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਦਿਨ ਗੋਡੇ ਗੋਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਗੋਡਿਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਕਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟਦਿਆਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਝੋਨਾ ਲਾਉਂਦੇ ਦੇਖਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮਿਲਖ ਦੁਕਾਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸਾਈਕਲ ਭਜਾਉਂਦਾ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ। ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਈਕਲ ਹੌਲੀ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਉਹ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਵਟਾਉਣ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਟਰੱਕਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗਾ, ਟਰੱਕ ਖਰੀਦੇਗਾ। ਤੇ ‘ਆਹਾ ਆਹਾ’ ਕਰਦਾ ਫਿਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਕਾਠੀ ’ਤੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਇਉਂ ਬੁੜ੍ਹਕਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਟਰੱਕ ’ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਵੇ। ਉਸਦਾ ਸਾਈਕਲ ਮੇਰੇ ਸਾਈਕਲ ਵਿੱਚ ਵੱਜਦਾ ਵੱਜਦਾ ਮਸੀਂ ਬਚਿਆ। ਬਾਦ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸਦਾ ਸਾਈਕਲ ਤੋਂ ਟਰੱਕ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫਰ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।

ਵੰਗਲ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਜਾਂ ਪੈਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਟੱਕਰਦੇ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਅਗਲੇ ਡੰਡੇ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੀ ਤ੍ਰੀਮਤ ਨੂੰ ਬਿਠਾ ਕੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਪਤੀ ਵੱਲੋਂ ਖਿੱਚੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਾਈਕਲ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸਦਿਆਂ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ? ਬੱਚਾ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸਾਹ ਦੀ ਹਲਕੀ-ਹਲਕੀ ਸਾਂ-ਸਾਂ ਨੂੰ ਕੰਨੀਂ ਸੁਣਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੋਵੋਗਾ? ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਜਾਂਦਾ।

ਕਲਰਕ ਵੱਲੋਂ ਗੁੱਸੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਸੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੱਕੀ ਕੀਤੀ ਉੱਥੇ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਜੋ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸਵਾਰੀ ਤੋਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ।

*****

(1023)

ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)